Mongolia ☺

Mongolia  – państwo w środkowowschodniej Azji, bez dostępu do morza. Od północy graniczy z Rosją, a od wschodu, zachodu i południa z Chinami. Stolicą i największym miastem jest Ułan Bator, gdzie zamieszkuje ok. 38% populacji całego kraju. Mongolia jest republiką parlamentarną.

Podział administracyjny: 21 ajmaków i 1 miasto wydzielone. 

 

Geografia 

Powierzchnia

ląd: 1 553 556 km²

woda: 10 560 km²

całkowita: 1 564 116 km²

Długość granic lądowych

Chiny: 4677 km

Rosja: 3485 km

całkowita: 8162 km

Brak dostępu do morza.

Najniższy punkt: Chöch Nuur – 518 m n.p.m.

Najwyższy punkt: szczyt Chujten – 4374 m n.p.m.

Klimat

Klimat Mongolii, w związku z położeniem w głębi kontynentu, jest surowy, zaliczany do klimatu umiarkowanego o typie kontynentalnym. Lato jest tutaj bardzo gorące (temperatury powyżej +30 °C), natomiast zima bardzo mroźna (poniżej -30 °C). Opady atmosferyczne występują tutaj niezwykle rzadko (około 300 mm rocznie), większość opadów rocznych przypada na dwa miesiące (od połowy czerwca do połowy sierpnia) czego wynikiem jest nie wiosenna, lecz letnia wegetacja. Zima jest z małą pokrywą śnieżną albo prawie bez pokrywy śnieżnej. Tylko największe rzeki nie zamarzają do dna. Czasem zimą może przyjść ocieplenie, pokrywa śnieżna po roztopieniu staje lodem przy powrocie zimna, co powoduje tzw. dzud, kiedy bydło ginie bo zeszłoroczna trawa staje się niedostępna. W ciągu trzech kolejnych zim (1999, 2000, 2001) z powodu dzudu padły miliony sztuk bydła. Długość lata i zimy jest prawie taka sama (po ok. 5 miesięcy), a długość wiosny i jesieni jest bardzo krótka (po 1 miesiącu). 

Demografia 

Struktura narodowościowa

Mongołowie: 95%

Ludy tureckie (głównie Kazachowie): 5%

Struktura wyznaniowa

Buddyzm tybetański: 93%

Islam: 4,5%

Chrześcijaństwo: 2%

Szamanizm: 1,3% 

Historia 

Najwcześniejsze informacje o dziejach Mongolii pochodzą z chińskich kronik. W IV wieku p.n.e. na terenach zamieszkanych przez mongolskich, tureckich i tunguskich koczowników powstało silne państwo Xiongnu, którego mieszkańcy przez wielu naukowców uważani są za przodków Hunów. Rozpadło się ono w I wieku p.n.e. w wyniku walk wewnętrznych i naporu chińskiej armii. Hunowie (jeśli to było ich państwo) powędrowali na zachód i kilka wieków później dotarli do Europy, przyczyniając się do upadku Rzymu.

Południową część Xiongnu zagarnęły Chiny, a północną objęli we władanie tureccy i mongolscy koczownicy. Byli wśród nich między innymi Rouran, którzy według niektórych teorii byli przodkami Awarów, którzy w VI wieku najechali Europę. W tym samym czasie mieszkańcy Mongolii uwolnili się spod chińskiej dominacji. W XI wieku władzę nad stepami przejął protomongolski szczep Kitanów. Ich panowanie zakończyło się w 1125 roku, gdy podbił ich tunguski szczep Dżurdżenów, którego sprzymierzeńcem byli Tatarzy.

W roku 1206 Temudżyn został obrany chanem wszystkich Mongołów (Czyngis-chanem). Połączone siły tego ludu okazały się wielką potęgą i prowadzone przez swego chana podbiły północne Chiny i całą Azję Centralną sprowadzając do swojej stepowej stolicy Karakorum przebogate łupy. Następcy Temudżyna zagarnęli Ruś, dzisiejsze: Afganistan, Iran i Irak, resztę Chin oraz Tybet, tworząc tym samym jedno z największych państw w historii świata – imperium mongolskie. Rządzenie tak gigantycznym terytorium było niezmierne trudne, więc mongolskie imperium zostało podzielone około 1261 roku na trzy części. Mongolia znalazła się w jednej części z Chinami pod władzą mongolskiej dynastii Yuan. W roku 1264 władca tego państwa Kubilaj przeniósł stolicę z Karakorum do Chanbałyku (dzisiejszy Pekin). Władza Mongołów w Chinach zakończyła się w roku 1368, gdy w wyniku antymongolskiego powstania władzę w Chinach przejęła dynastia Ming. Pięć lat później chińskie wojska zrównały z ziemią Karakorum. Południowa część Mongolii (obecna Mongolia Wewnętrzna) stała się częścią Chin, a reszta kraju rozpadła się na mniejsze państwa, które sporadycznie się jednoczyły. W latach 1626-1636 Mongolię Wewnętrzną opanowali Mandżurowie. Mongolię Zewnętrzną opanowali 55 lat później, będąc już wtedy władcami całych Chin. Uzyskała ona status federacji plemion pod protektoratem chińskim.

Na początku XX wieku Chiny zaczęły zacieśniać swoją kontrolę nad Mongolią Zewnętrzną i rozpoczęły jej kolonizację. Spowodowało to zwrócenie się mongolskich książąt w stronę Rosji. W 1911 wybuchła w Chinach antycesarska rewolucja. Korzystając z zamętu Mongolia Zewnętrzna ogłosiła przy wsparciu Rosji niepodległość. Utworzono teokratyczny rząd na czele z Bogda Chanem. Po rosyjsko-chińskich negocjacjach Mongolia Zewnętrzna została w 1915 uznana za część Chin, jednak rząd chiński zgodził się na jej autonomię. Gdy w Rosji wybuchła rewolucja komunistyczna do Mongolii Zewnętrznej wkroczyły wojska chińskie i obaliły w 1919 Bogda Chana.

W 1921 roku armia antybolszewickich Rosjan pod wodzą von Ungern-Sternberga wraz z nielicznymi oddziałami książąt mongolskich zdobyła stolicę kraju Urgę (obecnie Ułan Bator) i opanowała większość kraju, zapoczątkowując ogólnonarodowe powstanie przeciw Chinom. Na tronie ponownie osadzony został Bogdo Gegen. W lipcu 1921 Armia Czerwona pod pretekstem pomocy grupce rewolucjonistów Suche Batora zajęła siłą Mongolię Zewnętrzną rozbijając wojska Ungerna i mongolskie. Ustanowiony został rząd komunistyczny, jednak zachowano ustrój teokratyczny i władzę Bogda Chana.

W 1924, po śmierci Bogda Chana, proklamowano utworzenie Mongolskiej Republiki Ludowej. Mimo formalnej niepodległości kraj pozostawał pod ścisłą kontrolą władz w Moskwie i nadal był uważany za część Chin. W latach 1929-1932 przeprowadzono akcję wymordowania większości mongolskiej arystokracji i jednocześnie przymusową kolektywizację majątku zwykłej ludności. Jednocześnie zakończono usuwanie obcych firm oraz likwidację prywatnej działalności rzemiosła. Po 1932 częściowo cofnięto decyzje o kolektywizacji. W 1937 przeprowadzona została wielka operacja wymordowania kleru lamajskiego oraz spalenia klasztorów wraz z dobrami kultury. Z 750 klasztorów przetrwały tylko 4 klasztory (częściowo). Akcję sowietyzacji Mongolii utrwaliło zastąpienie alfabetu mongolskiego cyrylicą w 1941 oraz ostateczna kolektywizacja i likwidacja resztek rzemiosła w 1955-1959.

W 1939 roku Mongolię zaatakowały z terytorium Mandżurii wojska japońskie. W ciągu kilku miesięcy połączone siły radziecko-mongolskie pod dowództwem G. Żukowa pokonały Japończyków.

W 1945 ZSRR narzucił Chinom traktat, w którym Chiny zobowiązały się przeprowadzić referendum niepodległościowe w celu ostatecznego uregulowania kwestii Mongolii Zewnętrznej. W referendum, które odbyło się we wrześniu 1945 większość mieszkańców odrzuciła projekt autonomii w ramach Chin i opowiedziała się za pełną niepodległością Mongolskiej Republiki Ludowej. 5 stycznia 1946 Republika Chińska oficjalnie uznała niepodległość Mongolskiej Republiki Ludowej, jednak na podstawie zawartych porozumień wciąż nie stanowiła ona podmiotu prawa międzynarodowego.

Po utworzeniu Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 rząd Mao Zedonga ponownie uznał Mongolię Zewnętrzną za część Chin. W 1951 wynegocjowano chińsko-radzieckie porozumienie, w którym rząd chiński ostatecznie uznawał niepodległość Mongolii. Rozpoczął się proces uznawania państwowości mongolskiej na arenie międzynarodowej, zwieńczony przyjęciem do ONZ w 1961. Mongolia pozostawała przez cały czas państwem socjalistycznym pod silnym wpływem ZSRR. Lata powojenne w Mongolii wiążą się głównie z jednym nazwiskiem: Jumdżagijn Cedenbal. Był on jednym z najbliższych współpracowników Czojbalsana, a po jego śmierci w styczniu 1952 r. został szefem partii (sprawował także funkcję premiera). Co więcej, wykorzystując krytyczną wobec swojego poprzednika politykę Nikity Chruszczowa w ZSRR, J. Cedenbal potępił niedawne rządy Czojbalsana, a także doprowadził do usunięcia z komitetu partii swoich przeciwników politycznych. Pomimo kolejnych zmian w kierownictwie partii komunistycznej w samym Związku Radzieckim, Cedenbal sprawował pełnię władzy aż do 1984 r. Wówczas to zastąpił go Dżambyn Batmunch, który z kolei odszedł ze stanowiska w 1990 r. – załamanie się bloku państw komunistycznych w Europie oraz zmiany w ZSRR siłą rzeczy wymusiły bowiem i na Mongolii konieczność dostosowania się do nowych okoliczności. Pomimo stosunkowo nielicznej i słabo rozwiniętej opozycji (głównie Mongolska Unia Demokratyczna), udało się dokonać w 1990 r. przełomowych (a co ważne przeprowadzonych pokojowo) zmian politycznych. W połowie marca doszło do przetasowań w łonie rządzącej partii komunistycznej (sekretarzem generalnym został mianowany Gombojawyn Ochirbat). Demokratyzacja państwa rozpoczęła się w 1990 roku, kiedy to Mongolia stała się republiką parlamentarną i przywrócono wolność religijną oraz własność prywatną. Niebawem także nastąpiło przeorientowanie w samym parlamencie – dokonano nowelizacji dotychczasowej konstytucji (nowa zaś została uchwalona 12 lutego 1992 r.). W 1992 r. Mongolię opuściły także ostatnie jednostki wojsk rosyjskich. 

Mongolia widziana z kosmosu

Ekspansja imperium w XIII i XIV wieku

Czyngis-chan

Ustrój polityczny 

Republika od 1924 roku. Obecnie obowiązuje demokratyczna konstytucja z 1992 roku. Głową państwa jest prezydent, wybierany na kadencję czteroletnią w wyborach bezpośrednich. Władza ustawodawcza należy do złożonego z 76 deputowanych Wielkiego Churału Państwowego, wybieranego na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem na czele, powoływany przez Churał.

Od 1990 roku w Mongolii obowiązuje system wielopartyjny; największą partią polityczną jest lewicowa Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna (zał. w 1921 roku); z pozostałych partii liczy się opozycyjna Partia Demokratyczna (zał. w 2000 roku) która niejednokrotnie tworzyła szeroką koalicję parlamentarną z Mongolską Partią Ludowo-Rewolucyjną. Prezydentem kraju od 2009 jest wspólny kandydat sił opozycyjnych. 

Podział administracyjny 

Mongolia jest podzielona na 21 ajmaków oraz 1 miasto wydzielone Ułan Bator

• bajanchongorski 
• bajanolgijski 
• bulgański 
• centralny 
• chentejski 
• chubsugulski 
• darchański 
• dzawchański 
• gobijsko-ałtajski 
• gobijsko-sumberski 
• kobdoski 
• orchoński 
• południowochangajski 
• południowogobijski 
• północnochangajski 
• selengijski 
• suchebatorski 
• środkowogobijski 
• uwski 
• wschodni 
• wschodniogobijski  

Podział Mongolii na ajmaki (zabarwione), miasto stołeczne Ułan Bator jest specjalną jednostką administracyjną.

Gospodarka 

Podstawą gospodarki mongolskiej są: hodowla, węgiel brunatny, miedź i złoża molibdenu oraz fosforytów. Po latach całkowitego, sowieckiego interwencjonizmu państwowego proces transformacji systemowo-gospodarczej na kapitalizm napotyka pewne trudności. Gospodarka jest zdecentralizowana: obecnie jest około 10 tysięcy prywatnych spółek, których działalność nie ogranicza się do Ułan Bator i okolic. Poza stolicą i większymi miastami większość mieszkańców zajmuje się hodowlą i utrzymaniem stadnin koni, bydła, wielbłądów, kóz i owiec. PKB na jednego mieszkańca wynosi już 3300 USD (2008). W ogólnej wartości PKB 20,6% stanowi rolnictwo, 38,4% – przemysł, 41% – usługi.

Tradycyjnie dużą rolę w gospodarce mongolskiej miało łowiectwo, choć stopniowo jego rola się wyraźnie zmniejsza. Najbardziej pospolitą zwierzyną, zwłaszcza w Mongolii wschodniej i centralnej są bobaki (tarbagany) poławiane zarówno dla cenionego mięsa i tłuszczu, jak i dla futra. W 1940 skupiono 968 tys. futerek, w 1950 2,338 mln, w 1960 1,034 mln., w 1970 1,223 mln., a w 1979 837 tys. futerek. Skupuje się także skórki wiewiórek (122 tys. w 1940, 141 tys. w 1960, 36 tys. w 1970 i 15 tys. w 1979) głównie w Mongolii północnej i centralnej, lisów (33 tys. futer w 1964) i wilków (3700 sztuk w 1964. Prowadzone były i są polowania dla turystów zagranicznych na duże mongolskie zwierzęta, jak gazela mongolska, dżejran. Niewielki jest udział hodowli zwierząt futerkowych.