Rosja – państwo rozciągające się od wschodniej Europy poprzez północną część Azji po Ocean Spokojny. Rosja jest największym państwem na świecie pod względem powierzchni, jej terytorium jest większe od Europy, Australii i Antarktydy. Pod względem liczby ludności zajmuje 9. miejsce. Rosja należy do największych gospodarek świata, pod względem PKB zajmuje 7. miejsce na świecie. Państwo rosyjskie dysponuje największymi na świecie zasobami naturalnymi i źródłami energii. Rosja jest członkiem wielu międzynarodowych organizacji, m.in. Rady Bezpieczeństwa ONZ, G8, Wspólnoty Niepodległych Państw, Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, Szanghajskiej Organizacji Współpracy i odgrywa znaczącą rolę w polityce światowej. W najbliższym czasie spodziewane jest jej członkostwo w Światowej Organizacji Handlu.
Początki państwowości ruskiej sięgają IX wieku. Kultura ruska kształtowała się pod silnym wpływem Słowian południowych i Bizancjum, za których pośrednictwem przyjęto prawosławie. W XII w. Ruś Kijowska uległa rozbiciu na księstwa udzielne. Wydzielone w XIII w. Księstwo Moskiewskie doprowadziło do scalenia większości ziem ruskich i wyzwolenia ich spod panowania tatarskiego (XIII–XV w.). Najazdy tatarskie wywarły silny wpływ na historię Rusi a sami Tatarzy do dziś są największą mniejszością etniczną Rosji. W 1547 roku Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara a nazwa państwa została zmieniona na Carstwo Rosyjskie. W latach 862–1598 dynastią panującą byli Rurykowicze, w latach 1613–1917 na tronie zasiadali Romanowowie. Za panowania Piotra Wielkiego doszło do umocnienia pozycji Rosji na arenie międzynarodowej i ustanowienia Imperium Rosyjskiego. W XVI–XIX w. Rosja zyskała ogromne obszary w Europie Wschodniej, Azji Północnej, Środkowej, na Kaukazie oraz przejściowo w Ameryce Północnej. Rewolucje w 1917 r. oraz I wojna światowa położyły kres monarchii. W listopadzie 1917 władzę przejęli bolszewicy, którzy w 1922 ustanowili Związek Radziecki. W ZSRR Rosja (czyli Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, w skrócie RFSRR) odgrywała rolę dominującą. Rządy Stalina doprowadziły do przekształcenia ZSRR w potężny ośrodek gospodarczy. Zmiany te kosztowały jednak życie wielu milionów ludzi, którzy padli ofiarą okrutnej polityki. Od lat 70. XX w. ZSRR przeżywał okres stagnacji. Zbyt późne i nieudane reformy Michaiła Gorbaczowa nie powstrzymały rozkładu państwa. W 1991 r. doszło do rozwiązania ZSRR i od tej pory Rosja jest samodzielnym państwem. Istnieje zasadnicza różnica między obecną pozycją Rosji, a czasami zimnej wojny, kiedy ZSRR był jednym z dwóch światowych supermocarstw.
Pochodzenie nazwy kraju
Nazwa Rosja pochodzi od greckiej nazwy Rusi Ῥωσσία (Rhōssía). Zatem Rosja znaczy tyle co „Ruś”. Nazwa kraju ewoluowała w następujący sposób: Rus (IX wiek) → Rusija (XV wiek) → Rossija (XVI wiek). O ile etymologia słowa Rosja jest oczywista, o tyle pochodzenie słowa Ruś wzbudza wiele kontrowersji. W historii wywodzono ją od nazwy starożytnego plemienia Roksolanów, od słowa rossieje, co oznacza rozsiane (po ziemi, daleko) i wielu różnych nazw topograficznych. Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę „Ruś” od ugrofińskiego słowa „Ruotsi”, które oznacza „mieszkańcy wybrzeża”, „brzeżanie”. Finowie do dzisiaj nazywają tak Szwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyż roslag oznacza w staronordyjskim „wybrzeże”. Przez szereg stuleci używano dwóch nazw kraju równolegle. Nazwa Rosja stała się bardziej popularna od Rusi po 1721 r.
Polityka
Ustrój polityczny
Rosja jest państwem federacyjnym o semiprezydenckim (mieszanym) systemie rządów. Od 17 kwietnia 1992 roku używa 2 równorzędnych nazw Rosja i Federacja Rosyjska. Zgodnie z konstytucją, zaaprobowaną w referendum z 12 grudnia 1993 roku, głową państwa jest prezydent. Od 2012 prezydent powinien być wybierany w głosowaniu powszechnym na 6-letnią kadencję (do roku 2012 kadencja ma trwać 4 lata). Prezydent ma szerokie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej (prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) i władzy wykonawczej (jest m.in. gwarantem konstytucji, praw i swobód obywatelskich, naczelnym dowódcą sił zbrojnych oraz arbitrem w sprawach między władzą centralną i regionalną).
Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Federalne, składające się z izby wyższej: Rady Federacji oraz izby niższej: Dumy Państwowej. W skład Rady Federacji wchodzi 166 członków (po 2 przedstawicieli z każdego z 83 podmiotów federacji: po 1 reprezentancie delegowanym przez głowę regionu i przez lokalny parlament). Duma Państwowa składa się z 450 deputowanych którzy od 2012 powinni być wybierani na 5-letnią kadencję (do roku 2012 kadencja trwała 4 lata) w wyborach powszechnych (225 mandatów zostaje obsadzonych w okręgu federalnym na podstawie systemu proporcjonalnego z list partyjnych, 225 – w okręgach 1-mandatowych). Organem władzy wykonawczej jest rząd, na którego czele stoi przewodniczący (premier) powoływany przez prezydenta i zatwierdzany przez Dumę (przy braku zgody Dumy prezydent posiada prawo do jej rozwiązania; premiera zatwierdza wówczas nowowybrana Duma). Członków rządu mianuje prezydent na wniosek premiera.
Subiekty Federacji Rosyjskiej mają własne konstytucje i organy władzy ustawodawczej (ordynacja wyborcza jest analogiczna do wyborów do Dumy) oraz wykonawczej (przewodniczący regionu powołuje rząd regionalny). Kandydaturę na przewodniczącego regionu zgłasza prezydent a tę kandydaturę zatwierdza lokalny parlament. Jeżeli żaden z trzech kolejnych kandydatów prezydenta nie otrzyma zgody parlamentu, to prezydent ma prawo do rozwiązania tego parlamentu. Kandydatów zatwierdza wówczas nowowybrany parlament.
 |
| Dmitrij Miedwiediew, Prezydent Rosji wraz z premierem Władimirem Putinem |
Partie polityczne
W Rosji istnieje system wielopartyjny. Partie konkurują o miejsca w dwuizbowym parlamencie – 450-osobowej Dumy Państwowej i 166-osobowej Rady Federacji. W wyniku ostatnich wyborów w Dumie znalazły się cztery partie: Jedna Rosja (64,30% głosów), Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej (11,57% głosów), Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (8,14% głosów) oraz Sprawiedliwa Rosja (7,74% głosów). Tylko te partie przekroczyły próg wyborczy 7% głosujących.
Do obecnie działających pozaparlamentarnych partii politycznych należą: Jabłoko (1,59% głosów w ostatnich wyborach parlamentarnych), Patrioci Rosji oraz Słuszna Sprawa. W Rosji działa także szereg innych organizacji reprezentujących niemal wszystkie idee i opcje społeczno-polityczne współczesnego świata (m.in. Akcja Autonomiczna, Asocjacja Ruchu Anarchistów, Front Narodowo-Patriotyczny „Pamięć”, Inna Rosja, Libertariańska Partia Rosji, Piracka Partia Rosji, Rewolucyjna Partia Robotnicza, Rosja Pracująca, Rosyjski Ruch Socjalistyczny, Rosyjski Socjaldemokratyczny Sojusz Młodzieży, Rosyjski Sojusz Obywatelski, Socjalistyczna Partia Pracujących, Sojusz Socjaldemokratów, Stowarzyszenie Rodziny Romanowów, Towarzystwo Inicjatywnych Obywateli Rosji, Unia Demokratyczna, Wielka Rosja, Wszechrosyjski Front Ludowy, Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia Bolszewików i Zielona Alternatywa).
Prawa i swobody obywatelskie
Poziom przestrzegania praw i swobód w Rosji jest niezwykle trudny do ustalenia ze względu na dość wielkie różnice panujące pomiędzy poszczególnymi regionami kraju jak i silnym upolitycznieniem tematu. Prawa i swobody obywatelskie gwarantuje w Rosji rozdział 2. konstytucji przyjętej w 1993 roku. Rosja jest sygnatariuszem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz członkiem innych międzynarodowych instytucji zobowiązujących państwo do przestrzegania praw i swobód obywatelskich. Są to m.in.: Europejska Konwencja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Podporządkowanie prawodawstwa wewnętrznego wymienionym instytucjom umożliwia 15. artykuł rozdziału 1. konstytucji rosyjskiej. Pomimo istnienia odpowiednich instrumentów prawnych, Rosja boryka się z zapewnieniem wolności i praw obywatelskich swoim obywatelom. W rankingu The Economist 2006 Rosja zajęła 102 miejsce na 167 ocenionych państw. W rankingu Press Freedom Index 2009 organizacji Reporterzy bez Granic, Rosja jest na 153. miejscu spośród 175 ocenionych państw.
W Rosji związki jednopłciowe nie są uznawane prawnie, ale stosunki homoseksualne nie są karane. Prostytucja jest nielegalna i karana grzywną. Dozwolone jest posiadanie 6 gramów marihuany i 2 gramów haszyszu wyłącznie na własny użytek. Dla posiadania większej ilości trzeba uzyskać specjalne zezwolenie. Sprzedaż alkoholu osobom poniżej 18 roku życia jest zakazana. Aborcja oraz posiadanie broni palnej są legalne.
 |
| Wolność prasy w różnych regionach Rosji w 2006 roku. Barwa zielona oznacza regiony „wolne”, pomarańczowa „wolne, ale zagrożone” a czerwona oznacza regiony z „brakiem wolności prasy”, dla regionów oznaczonych szarą barwą brak danych |
System penitencjarny
Rosyjski Główny Zarząd Wykonania Kar jest drugą co do wielkości (po amerykańskiej) machiną penitencjarną na świecie. W więzieniach przetrzymywanych jest ponad 800 tys. osób. GUIN składa się z 765 obozów, 598 zakładów przemysłowych i 70 gospodarstw rolnych, z roczną produkcją o wartości ponad 525 mln $. System penitencjarny w Rosji zatrudnia 350 tys. osób. 38,2% skazańców to recydywiści a 71,7% z ogółu więźniów odbywa karę za przestępstwa powiązane z narkobiznesem. Ponad 150 tys. więźniów choruje na gruźlicę lub HIV/AIDS. W latach 2003–2004 w rosyjskich więzieniach zmarło ok. 1600 osób.
Geografia
Rosja położona jest na dwóch kontynentach: Europie i Azji. Rozciąga się od Europy Wschodniej przez północno-środkową Azję, aż do Oceanu Spokojnego. Rosja graniczy z Norwegią (196 km), Finlandią (1 313 km), Estonią (290 km), Łotwą (292 km), Białorusią (959 km), Ukrainą (1 576 km), Gruzją (723 km), Azerbejdżanem (284 km), Kazachstanem (6 846 km), Chinami (3 645 km), Mongolią (3 441 km), Koreą Północną (17,5 km) oraz Litwą (227 km) i Polską (210 km) – z dwiema ostatnimi poprzez obwód kaliningradzki. Graniczy także z kilkoma państwami poprzez Morze Bałtyckie, Morze Czarne, Morze Kaspijskie, Morze Ochockie z Japonią oraz poprzez Morze Beringa (Cieśnina Beringa) z USA. Długość granic lądowych wynosi 20 241,5 km, morskich – 37 653 km. Rozciągłość południkowa Rosji wynosi do 4000 km, natomiast rozciągłość równoleżnikowa – do 9000 km. Większa część Rosji należy do półkuli wschodniej, ale półwysep Czukocki oraz część wschodnia wyspy Wrangla należy do półkuli zachodniej (Rosja jest jedynym krajem azjatyckim zachodzącym do półkuli zachodniej).
Podział terytorialny
W skład Federacji Rosyjskiej wchodzą 83 równoprawne podmioty:
46 obwodów: amurski, archangielski, astrachański, biełgorodzki, briański, czelabiński, irkucki, iwanowski, jarosławski, kaliningradzki, kałuski, kemerowski, kirowski, kostromski, kurgański, kurski, leningradzki, lipiecki, magadański, moskiewski, murmański, niżegorodzki, nowogrodzki, nowosybirski, omski, orenburski, orłowski, penzeński, pskowski, riazański, rostowski, sachaliński, samarski, saratowski, smoleński, swierdłowski, tambowski, tiumeński, tomski, tulski, twerski, uljanowski, włodzimierski, wołgogradzki, wołogodzki, woroneski
21 republik: Adygeja, Ałtaj, Baszkiria, Buriacja, Chakasja, Czeczenia, Czuwaszja, Dagestan, Inguszetia, Jakucja, Kabardo-Bałkaria, Kałmucja, Karaczajo-Czerkiesja, Karelia, Komi, Mari Eł, Mordwa, Osetia Północna-Alania, Tatarstan, Tuwa, Udmurcja
9 krajów: Ałtajski, Chabarowski, Kamczacki, Krasnodarski, Krasnojarski, Nadmorski, Permski, Stawropolski, Zabajkalski
2 miasta wydzielone: Moskwa, Petersburg
1 obwód autonomiczny: Żydowski
4 okręgi autonomiczne: Chanty-Mansyjski – Jugra, Czukocki, Jamalsko-Nieniecki, Nieniecki
 |
| Mapa podziału administracyjnego Rosji (stan na 01.03.2008) |
Strefy czasowe
Nr
strefy | Nazwa | Czas
moskiewski | UTC
(czas standardowy) | Główne
miasto |
|---|
| 1 | czas Kaliningradu | –1 | +3:00 | Kaliningrad |
| 2 | czas moskiewski | – | +4:00 | Moskwa |
| 3 | czas Jekaterynburga | +2 | +6:00 | Jekaterynburg |
| 4 | czas Omska | +3 | +7:00 | Omsk |
| 5 | czas Krasnojarska | +4 | +8:00 | Krasnojarsk |
| 6 | czas Irkucka | +5 | +9:00 | Irkuck |
| 7 | czas Jakucka | +6 | +10:00 | Jakuck |
| 8 | czas Władywostoku | +7 | +11:00 | Władywostok |
| 9 | czas Magadanu | +8 | +12:00 | Magadan |
Tylko dwa regiony Rosji są podzielone przez strefy czasowe: obwód sachaliński (zachodnia część ma czas Władywostoku, wschodnia zaś – czas Magadanu) oraz Jakucja (zachodnia część ma czas Jakucka, środkowa – czas Władywostoku, wschodnia – czas Magadanu).
Istniejący podział na strefy czasowe tworzy trzy linie przy przekroczeniu których czas lokalny zmienia się nie na jedną godzinę a na dwie:
granica pomiędzy strefą czasu moskiewskiego a strefą czasu Jekaterynburga,
granica pomiędzy strefą czasu Jekaterynburga a strefą czasu Krasnojarska,
granica pomiędzy strefą czasu Krasnojarska a strefą czasu Jakucka.
To powoduje że w Rosji na północ od równoleżnika 65° istnieje 6 stref czasowych, lecz w części południowej kraju jest 9 tych stref.
Wschodnia część Czukotki leży na półkuli zachodniej formalnie poza linią zmiany daty, ale tę linię przesunięto na wschód do granicy z USA.
 |
Strefy czasowe w Rosji:
|
Klimat
Klimat przeważnie kontynentalny strefy umiarkowanej i podbiegunowej, na niewielkim obszarze wschodniego wybrzeża klimat monsunowy, a nad Morzem Czarnym klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temperatura lipca od +2 °C na północnym wybrzeżu i +15 °C na wschodzie do +25 °C na południu Niziny Wschodnioeuropejskiej. Średnia temperatura stycznia od +1 °C nad Morzem Czarnym i –6 °C na zachodzie do –20 °C na wschodnim wybrzeżu i poniżej –30 °C w Syberii Wschodniej (w rejonie Ojmiakonu ok. –50 °C). Roczna suma opadów od ponad 600 mm na krańcu zachodnim i wschodnim do około 200 mm na Syberii Środkowej i Wschodniej oraz poniżej 200 mm na Nizinie Nadkaspijskiej. W wysokich górach do 1000 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 1 miesiąca nad Morzem Czarnym do 9 miesięcy na wybrzeżach Morza Arktycznego.
Wraz ze zmniejszeniem się wpływu Oceanu Atlantyckiego maleje ilość opadów atmosferycznych i rośnie roczna amplituda temperatury powietrza. W okolicach Wierchojańska odnotowano największe na Ziemi, wynoszące powyżej 60 °C, roczne amplitudy temperatury powietrza oraz najniższą temperaturę na półkuli północnej –67,8 °C.
Ukształtowanie powierzchni
Europejską część Rosji zajmuje Nizina Wschodnioeuropejska. W jej części północnej dominuje krajobraz polodowcowy. Najwyższymi wzniesieniami niziny są wzgórza Wałdaj, gdzie znajdują się źródła Wołgi – najdłuższej rzeki Europy oraz Dniepru i Dźwiny. Europejską część Rosji od azjatyckiej oddzielają góry Ural. Na wschód od Uralu rozciąga się Nizina Zachodniosyberyjska o powierzchni około 3 mln km², która rzeką Jenisiej przechodzi w Wyżynę Środkowosyberyjską (wraz z górami Putorana) o powierzchni około 3,5 mln km². Na północ od Wyżyny Środkowosyberyjskiej rozciąga się Nizina Północnosyberyjska, natomiast na wschód rozpoczyna się Nizina Środkowojakucka. Na wschód od tej niziny rozpoczynają się wschodniosyberyjskie pasma górskie na które składają się: Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Czukockie, Góry Koriackie oraz Góry Środkowe na półwyspie Kamczatka. Na południu Niziny Zachodniosyberyjskiej ku wschodowi rozciągają się południowo-syberyjskie pasma górskie na które składają się: Ałtaj, Sajany, Góry Jabłonowe, Góry Borszczowoczne, Góry Stanowe, Pasmo Stanowe, Góry Ałdańskie, Dżugdżur oraz Sichote Aliń. Najwyższym szczytem Rosji jest Elbrus o wysokości 5642 m n.p.m. znajdujący się w górach Kaukaz.
Wody
Około 70% powierzchni Rosji należy do zlewiska Oceanu Arktycznego, 20% do Oceanu Spokojnego, 8% przypada na obszar bezodpływowy Wołgi (zlewisko Morza Kaspijskiego), pozostałe 2% na zlewisko mórz Oceanu Atlantyckiego.
Łącznie w Rosji jest 2 562 489 wielkich i małych rzek o długości łącznej 8 373 606 km, w tym 120 tys. rzek o długości ponad 10 km i długości łącznej 2,3 mln km. Najdłuższymi rzekami Rosji są: Lena (4400 km), Ob (4338 km), Irtysz (dopływ rzeki Ob, 4248 km, 2010 km w Rosji), Jenisej (4102 km), Wołga (3690 km), Dolna Tunguzka (dopływ rzeki Jenisej, 2989 km), Amur (2824 km), Wiluj (dopływ rzeki Lena, 2650 km), Oleniok (2292 km), Ałdan (dopływ rzeki Lena, 2273 km), Dniepr (2200 km, 485 km w Rosji), Kołyma (2129 km) i Don (1950 km). Wołga jest najdłuższą rzeką europejskiej części Rosji, a zarazem całej Europy.
W Rosji jest ok. 2 mln jezior. Liczne małe jeziora występują też w strefie tundry (np. w dolinie Indygirki i Kołymy), a na Nizinie Nadkaspijskiej znajdują się jeziora słone, będące pozostałością po większym zasięgu Morza Kaspijskiego. W górach leżą jeziora śródgórskie, do których zalicza się m.in. Bajkał.
Największym jeziorem Rosji (i Świata) jest Morze Kaspijskie. W Rosji znajduje się też najgłębsze jezioro na świecie – Bajkał (około 1/5 światowych zasobów wody słodkiej). Ma on głębokość 1642 m, natomiast dno jeziora jest 1186,5 metrów pod poziomem morza, co tworzy największą na świecie kryptodepresję.
Ok. 60 tys. km² zajmują w Rosji lodowce, głównie w Arktyce i na Kaukazie (1800 km²). Prawie 2 mln km² to bagna (najwięcej na Nizinie Zachodniosyberyjskiej). W Rosji jest dużo sztucznych zbiorników wodnych, tworzących często systemy kaskad, m.in. na Wołdze (Rybiński 4580 km², Niżnonowogrodzki 1590 km², Samarski 6450 km², Wołgogradzki 3117 km²), na Angarze (Bracki 5470 km²), na Donie (Cymlański 2700 km²), na Jeniseju (Krasnojarski 2000 km²) i na Kamie (Kamski 1915 km²).
 |
| Topografia Rosji |
 |
| Złote Góry Ałtaju |
 |
| Wulkany na Kamczatce |
 |
| Jezioro Bajkał |
